Nynorskjudas

Jeg har fått publisert to romaner, en duologi, altså en sammenhengende historie over to bøker. På nynorsk. Dermed er jeg nynorskforfatter.

(Dersom bøkene hadde vært på bokmål hadde jeg nok bare vært forfatter. Bokmålsforfatter: 163 treff på google, nynorskforfatter gir 4230 treff + egen wikipediaartikkel)

Da jeg begynte på Eirabu-prosjektet var nynorsken min temmelig rusten. Men det ble fort tydelig for både forlag og meg at den fortellingen ikke fungerte på bokmål. Den måtte være på nynorsk. Det ble den barskere, mer autentisk og troverdig av. Og Eirabu måtte være troverdig. Det norske folk skulle lese voksenfantasy, og jeg visste jeg ville møte mye skepsis. Jeg var nødt til å forføre leserne, og en nynorsk språkdrakt var nødvendig.

Nynorskjudas I

Jeg er født i Bergen og har snakket bergensk hjemme hele barndommen. Da jeg var 6 år flyttet vi til en nynorskkommune, og derfor har jeg både en grundig nynorskopplæring fra barne- og ungdomsskolen, og en dialekt som ligger nær det nynorske skriftspråket. Det er fint å ha to dialekter, og det er fint å ha skriftspråk som reflekterer særpreget ved dialektene.
Jeg valgte bokmål som hovedmål på videregående, man vil gjerne være reelt tospråklig skriftlig når man er det munntlig.
Siden studerte jeg en del år i Bergen og skrev alle eksamensoppgaver på bokmål, og da jeg flyttet til Danmark var det bokmål jeg brukte som akademisk språk, selv om det etterhvert nok ble mer påvirket av dansk enn jeg var klar over.

Derfor var bokmål også det naturlige internettspråket mitt.

Nynorskjudas II

Så da jeg bestemte meg for å skrive en roman på nynorsk, måtte jeg øve. Jeg konverterte til nynorsk på internett, sms, epost og på jobb. Øve, øve, øve om man skal bli flink.

Jeg ble flink.

Jeg fikk gitt ut bøkene.

Plutselig var jeg altså nynorskforfatter. Journalister spurte meg om språket, om nynorsken, og jeg svarte. Det var vanskelig, så jeg begynte å fjase med det. De fleste som skriver romaner på nynorsk gjør det rett og slett fordi det er språket deres. Det er ikke noen annen grunn, og behøver heller ikke være det.
Likevel blir man spurt, og jeg hadde ikke så veldig lyst til å svare «jeg skrev Eirabu-bøkene på nynorsk fordi det handler om vikingaktige greier og skal føles litt gammelt og røft og ruralt». Det ville være å fornærme omtrent samtlige (urbane og moderne) nynorskforforfattere, nynorskbrukere generelt, og bidra til å marginalisere språket. Jeg ville blitt en nynorskjudas. Ingen vil være nynorskjudas.

Nå har jeg et nytt romanprosjekt, der handlingen dels foregår i Bergen, dels i Tyskland og Polen. Et litt konservativt bokmål, slik den bergenske stemmen i hodet mitt snakker, er den mest naturlige stemmen å fortelle denne historien med.

Men jeg må øve.

Jeg må sprenge emg ut av det språket jeg skrev meg inn i gjennom Eirabu-prosjektet.

Jeg burde konvertere til bokmål, på blogg, sms, epost og på facebook.

Men det tør jeg ikke. Jeg har skrevet et par kronikker og antologibidrag på bokmål siden jeg ble nynorskforfatter, og hver gang har noen kommet med hånlige kommentarer. Jeg står i fare for å bli nynorskjudas, selv om jeg ikke sier et vondt ord om språket. Bare ved å ikke bruke det, blir jeg en sviker.

Det er rart, egentlig. Folk som har gitt ut bokmålsbøker først, og deretter gir ut noe på nynorsk, hva slags tilbakemeldinger får de? Det lurer jeg på.

Og så tenker jeg på Cornelius Jakhelln, som sier at kunsten ikke er redd.

Og så skifter Haustljos-bloggen navn til Vårlys.

Nynorskjudas III

Romankunst er ikkje magi

Stikkord

konkurranse, neil gaiman

I tradisjonelle og sosiale medier debatteres boklov, og Konkurransetilsynet, lesarar som ønsker seg billegare bøker og distributørar synes samde om at boklov er ein dårleg ide, mens forfattarar og forlag gjerne vil ha boklov. Eg lytter til alle argument, og er verken sentimental eller interessert i kartellverksemd. Ikkje er eg økonom, ikkje er eg forleggar, ikkje kan eg drive butikk og ikkje har eg overblikk over kulturfeltets mange irrgangar.
Men enkelte gjengangarar i argumentasjonen mot boklov ser ut til å vere tufta på manglande kunnskap om korleis ein roman blir til. Og det har eg dei siste åra lært noko om, og vil derfor gjerne tilby litt informasjon til dei som måtte vere interessert.

Påstandane er: «Forfattarar bør publisere sine eigne romanar»
og «fri konkurranse på marknaden aukar kvaliteten på romanane».

Først: Kva er ein roman? Ein roman er eit langt stykke prosa som inneheld noko feil, seier Neil Gaiman, og sidan han er ein av dei forfattarane som både er svært produktiv, seriøs og skriv nyskapande kvalitetslitteratur, kan han neppe ta heilt feil, tenker eg.
Eit langt stykke prosa er noko anna enn eit kort stykke prosa. Og noko feil er annleis enn mykje feil.
Er det relevant informasjon? Oh yes. Eg kan skrive ganske gode korte tekstar heilt på eiga hand. Eg twitrar, skriv på facebook, og skriv epostar, og for å la all ukledeleg audmjuke fare: Eg skriv bra. Til tider glitrande. Eg kan til og med skrive ganske ok kronikkar og bloggpostar, utan nevneverdig hjelp. Tilbakemeldingar frå vener kan vere greit, og lesarane på bloggen korrigerer meg fortløpande. Men alt i alt, korte tekstar skriv eg feiande flott utan profesjonell hjelp. Eg publiserer dei heilt sjølv. Ingen forlag, ingen redaktør, ingen konsulenthjelp, ingen fordyrande mellomledd. Ingen inntekt heller, forsåvidt, men fort gjort i ein port og alle er happy.
Bloggpostar er lette å skrive, eg kan gjere det innimellom anna arbeid eller på seint på kveldstid. Pur skriveglede, til fri og gratis lesing på nett.

Romanar er lange tekstar. Så lange at dei er uhandterlege for forfattaren. Så lange at det som i det små er venleiksplettar og småfeil veks seg til store, begredelege feil. Litt rusk i ein bloggpost tåler du. Ein roman med gjentakingar, språkblomar og eit plott som heng på midten, det vil du ikkje ha.
Eg har lese andre sine uferdige tekstar, romanar under skriving. Det er ikkje så spanande. Rørande, beroligande og ei tillitserklæring, ja. Men vegen frå skisse til verk går ein på knea, vil eg gjerne sitere Milan Kundera for å ha sagt (men han siterte nokon andre, som eg ikkje hugser i farta).

Eit førsteutkast til ein roman er hefta med all the above, og meir. Sjølve strukturen i romanen, måten plottet er bygd opp på og fortalt på, er gjerne prega av at forfattaren ikkje visste heilt kvar han eller ho var på veg, eller at forfattaren er veldig begeistra for (noko ved) ein av karakterane, eller har hengt seg opp i noko som er meint å vere spanande, men som for ein uhilda lesar blir forutseieleg og daft. Språket er gjerne betre i slutten av boka, men ein finn stort sett gjentakingar, pinleg metaforbruk, lange, indre monologar, keisame skildringar og jattete dialogar, for ikkje å snakke om dei litterære virkemidla som ser ut til å vere brukt etter intuitiv innfallsmetode.

Dette er den boka som blir publisert om forfattaren skal drive sjølvpublisering.

Dersom boka blir utgitt på forlag startar den store jobben når førsteutkastet er skrive. Redaktøren utfordrar forfattaren, først på struktur og plott, på karakterane si utvikling og på kven som skal få plass, og kva som kan kuttast ut. Så må ein skrive heile boka om att.
Er ein heldig treng ein berre skrive boka om att ein gong før ein har funne strukturen.
Så blir ein utfordra på eit meir detaljert nivå, på keisame partier, spaningskurver som må samkøyrast, kapittelavslutningar, og igjen, – karakterane, strukturen, innhaldet.
Etter denne jobben kan det vere nyttig med ei gjennomlesing av konsulent eller «vanlege lesarar» (slike som meg, til dømes). Ein som les manuset for første gong etter det er gjennomskrive 3-4 gonger vil oppdage nye svake partier eller babies to be killed.
På dette tidspunktet anslår eg at min redaktør har brukt eit par månaders full arbeidstid på meg, sjølv har eg brukt minimum to år.

Så er det konsulentlesing og språkvask, som gjerne avslører endå meir rusk enn ein trudde var mogleg. Ny bearbeiding. Ny redaktørlesing. Og så er det korrekturen til slutt. Det krever sin mann å lese korrektur på mine bøker, eg skriv eit passe liberalt nynorsk krydra med gamle ord og dialektinfiserte bøyningsfeil, så det eg får att er eit manus med tusen merknader, som kvar og ein må lesast og godkjennast eller avvisast. Enkelte av merknadene krever at eg skriv om eit avsnitt, og blir det mange slike må manuset korrekturlesast på nytt.

Då har det gått tre år, ja, eg snakkar ut frå eigen erfaring og mine bøker har tatt tre år kvar.
Forfattaren er stort sett ferdig med jobben, redaktøren må kode seg gjennom heile manuset før det kan sendast til ombrekking.

Og først då, mine damer og herrer, har me eit manus som er ferdig.
Først då skal trykkeri og transport og distribusjon overta.

Nevnte eg omslag? Katalogtekstar, baksidetekst, møter med bokhandlarane, marknadsansvarlege og presse? Nei, eg gjorde ikkje det. Eg har berre snakka om å lage eit trykkeklart manus. Ein roman.

Det er ikkje ein magisk forskjell på sjølvdistribuerte bøker og bøker som kjem ut på forlag.
Romanar oppstår ikkje på magisk vis mens forfattarar sit i badekaret og tenker.
Trykkeklare manus er resultatet av hardt og tidkrevande arbeid, i samspel og motspel med profesjonelle romanhandverkarar.
Det er ikkje fri marknad som gjer meg god. Det er redaktøren min.

Resultatet er eit langt stykke prosa som inneheld noko som er feil. Og gidd ein ikkje gå heile den vegen, på knea, blir resultatet dårlegare. Kan hende så dårleg at det er litt meiningslaust å utgi det, tenker eg.

Hamrende original!

J.K.Rowling har etter sin gigantiske suksess blitt skulda gjentekne gonger for å ha plagiert andre sine forteljingar i bøkene om Harry Potter. Siste tilskot er etterkomarane av ein forfattar som utga ei 36-siders fortejing som skal ha klåre likhetstrekk med noko inne i bok 4 om Harry Potter:

Både Willy og Harry blir nødt til å finne ut hva for en oppgave de skal løse, noe de begge gjør på et baderom med hjelp fra andre, i håp om å redde menneskelige gisler fra et samfunn bestående av halvt menneskelige fantasivesener, heter det i søksmålet.

For det første har ikkje desse menneska skrive den vesle historia Rowling er skulda for å plagiere. Om dei hadde det, hadde dei kanskje – i det minste – hatt ein slags ide om korleis ein lagar forteljingar. For den som skreiv forteljinga om Willy har heller ikkje levd i eit vakuum. Eg får vel sitere Neil Gaiman (frå bloggposten der han ryddar opp i ryktene kring at han skulle ha vore sur på Rowling):

I wasn’t the first writer to create a young magician with potential, nor was Rowling the first to send one to school. It’s not the ideas, it’s what you do with them that matters.

Og vidareformidlar Gaiman som siterer sin venn og kollega:

Genre fiction, as Terry Pratchett has pointed out, is a stew. You take stuff out of the pot, you put stuff back. The stew bubbles on.

Om noko skal gjenkjennast som tilhøyrande ein sjanger, må ein nettopp bruke dei same grepa som folk gjenkjenner frå før.
Det er slik ein held seg i ein tradisjon, det er slik ein definerer ein sjanger.

Men ingen, uansett sjanger eller mangel på sjanger, kan seiast å leve i eit kunstnarleg vakuum, ingen syg alle idear frå eige bryst, ingen er så hamrande originale i verken idear eller gjennomføring at det gjer noko. Slik må det vere, om forteljingane skal uttrykke noko som helst kommuniserande, om det skal vere det minste grann av relevans i å utgje noko. Språket må vere forståeleg nok, forteljinga gjenkejnneleg nok. Klart det fins forfattarar som har nytta seg av nesten utilgjengelege grep og blitt heidra med prisar og kanonisering, men les dei og oppdag at det meste er både gjenkjenneleg og forståeleg, det er berre krevande.

Det er ikkje vanskeleg å finne på ting, det vanskelege er å skrive ei ferdig bok som heng saman og fenger. Det skal vere gjenkjenneleg nok til å kommunisere noko, det skal vere forskjellig nok til å kjennest friskt.

For til sist å sitere Gaiman igjen:

The Ideas aren’t the hard bit. They’re a small component of the whole. Creating believable people who do more or less what you tell them to is much harder. And hardest by far is the process of simply sitting down and putting one word after another to construct whatever it is you’re trying to build: making it interesting, making it new.

Faen heller, då!

Kva er gale med mjølk, TINE? Med enorme marknadsandeler, og med produsentar som utelukkande kjem frå distrikta, og eit produktutval som representerer det beste og kulaste og eldste distriktet har å by på, kvifor droppe nynorsken der nynorskfolket bur? Er det så inn i helvete trasig for dykk å lage nynorske kartongar?

Argh, eg blir sur.

03 juni: Forfatterbloggen

Ordbok og poesi

Eg brukar Nynorskordlista på nett temmeleg flittig.
Gjennom seks års nettbruk har tekstformata på forum og blogg vakse i meg til sjølvstendige rammer for uttrykk, og det same skjer med ordlista. Det er ein eigen poesi der, og kvar gong rammar den meg like brått. Uførebudde lyriske augneblink.
Sjå berre her:

hòle

I hòle f2 (norr hola; av III hol)
1	holrom inni berg el. under jordoverflata ei underjordisk h-
2	holrom i kroppen bukh- / munnh-
3	søkk i lende, berg, kjøt o l armh-

Søkk i lende, berg og kjøt.

Fem ord per bok

Og om ein held musepeikaren over, kjem denne teksten opp:

Fem, altså. Eg lurer på om bruk av ukjente, gamle ord inngår i dette? Og særnamn på sverd?
*skjelver litt i buksene*

Ord som manglar

Eg googla nettopp bonsaibikkje. Ikkje eit einaste treff. Er ikkje det eit ganske opplagt ord? Det berre manglar, liksom?

Dagens ord

For mange år sidan jobba eg som omsetjar. I en af Danmarks største oversættervirksomheder. Eg og Anne Marit omsette dataprogram og reklametekstar og heimesider og slikt frå dansk og engelsk. Til norsk. Der det ikkje var spesifisert kva slags norsk dei ville ha, omsette me sjølvsagt til nynorsk. Me sa det var hovudmålet i Noreg. Ingen av kundane klaga. I løpet av dei to åra eg arbeidde der blei firmaet ei såkalla Gaselle-bedrift, noko som tyder at dei har auka Omsetjinga, den Økonomiske sjukt mykje fleire år på rad. Dobling eller noko. Dei var stolte og imponerte og takka den norske avdelinga for å ha bidrege stort.

Andre ting eg og Anne Marit gjerne gjorde var å nytte nye norske ord og fornorska stavemåtar. Me ringte flittig til Språkrådet og var oppdaterte på siste nytt innan fantastiske ord som keiteringsørvis. Me var aktive på Ordsmia, der nye norske ord blir til.
Nokre år seinare fekk eg ein hyggeleg epost frå ein mann som hadde oppdaga at ordet styreplate (eng.: touchpad) hadde dukka opp i Aftenposten sitt kryssord. Og at eg og Anne Marit var honorerte som ordsmedar.

No er det nokre år sidan eg var i bransjen, så det kan vere at det eg har å komme med er håplaust akterutsegla og old njus. Men her kjem i alle fall dagens nyskaping:

(trommevirvel)

råkketsaientist

Var ikkje det eit fint ord?

For dei som er særleg interesserte, så skriv DN: » For å få gasellestatus må en bedrift de siste fire årene ha doblet omsetningen fra minimum én million kroner det første året, ha økt omsetningen hvert av de fire årene og samlet ha positivt driftsresultat.»

Engstelege og ambisiøse målbrukarar tek livet av nynorsken

norm f1 (lat. norma ‘vinkelmål, rettesnor’)

1

godteken regel, rettesnor, mønster, målestokk etiske n-er / n-er for god åtferd / setje opp ei n- for skriftmålet / det normale tene det som er n-a i yrket

Eg skriv ei bok på nynorsk. Det hender eg grip meg i å tenke «dette hadde vore enklare på bokmål». Men det hender også eg tenker «mi neste bok skal vere krim/samtidslitteratur/kort/uspanande/psykologisk erkjenningslitteratur/den store norske samlivsromanen (osb) for det er nok mykje enklare». Eg har kategorisert tanken «dette hadde vore enklare på bokmål» saman med dei andre «alt eg ikkje gjer nett no virkar faen meg enklare»-illusjonane.

Men ser det ut til at andre tek tanken om at «dette hadde vore enklare på bokmål» på alvor. Journalist og forfattar Brynjulf Jung Tjønn sitt farvel til nynorsken (Aftenposten 16.04.08 ) har vekt merksemd. Han syns valfridommen er svimlande og vil ikkje bruke nynorsken meir. Forfattar Aina Basso ser poenget, men held ut grunna personlege og politiske overtydingar. Journalist Anne V på Firdabloggen syns nynorsk er for komplisert å bruke i praksis, og gjer merksam på at det ikkje handlar om at bokmål står sterkare, men at nynorsken driv og gjer seg umogleg, og ho har debattert i avisene.
Eg undrast.

Det hender folk seier til meg at dei gjerne vil skrive nynorsk, men er redde for å skrive feil. Kan det vere så enkelt, også for Jung Tjønn og Anne V? Kan det vere redsla for grammatiske feilgrep som gjer valfridommen svimlande?
Hege Myklebust, leiaren i Noregs mållag, har tru på ei tydeleg og klår normering av nynorsken. Men ho skreiv også til meg (då eg klaga meg over korleis eg skulle få plass til mi stemme innan denne føreståande normeringa):

Avil – du skriv som du vil, det gjer du òg i dag, dels innanfor og dels utanfor det som er offisiell nynorsknorm.

Det er nettopp det eg gjer. Og det gjeld alle som skriv. Dei skriv som dei vil også på bokmål, anten dei skriv om å stjæle hester eller er meir eksperimentelle. Eg forstår journalistar som ønsker seg klåre normer, men eg forstår ikkje forfattarar som svimlar over valfridom. Me gjer faktisk akkurat som me vil, uansett.

Å leve med mangfald og valfridom gjer skribenten merksam på sitt eige ansvar for språket sitt på ein heilt annan måte enn om ein kan slå opp kvar tøddel og få eintydige svar.
Men fridommen og ansvaret er i mine auge det same uansett. Nokre språkbrukarar skal følge reglane, andre skal tøye dei. Journalistar, lærarar, elevar og lærebokforfattarar skal (hovudsakleg) følge reglane.

Nokre av oss skal ikkje leve opp til nokon norm, verken når det gjeld narrativ, innhald eller grammatikk. Me skal gjere det me vil og det som fungerer mellom oss og lesarane, og så kan alle andre blande seg utanom.

Mens eg har arbeidd med boka har eg gjort mange språklege val, og eg er enno ikkje ferdig. For me er ikkje komme til korrekturen, og det er vel då det vil vise seg om eg er innovativ, grei eller berre vrang.
Eg har endra språket frå å vere gammaldags og litt tungt (det var meininga at lesaren skulle få ei kjensle av å lese ei eldre bok, noko som ville gje det fantastiske universet autensitet) til å vere lettare og meir tilgjengeleg (det hjelper ikkje at ei bok er kul om ingen orkar lese ho). Eg held på enkelte ord som eg likar godt, som nok er «veldig nynorske», mens eg gruer meg forferdeleg til å endre fortelling til forteljing (eg førebur meg på å velge mine kjepphestar med omhu).

[sitronskrift] Og det fine med å skrive på eit målføre som berre eit forsvinnande mindretal av lesarane kjenner seg trygge på at dei kan skrive grammatisk riktig, er at dei fleste lesarane heller ikkje vil kunne knipe meg i å gjere feil. Så lenge eg gjer konsekvent feil. [/sitronskrift]

Poenget er vel ganske enkelt: Å skrive bok er å velge og å ha sjølvstendig ansvar for språk og fortelling, uansett målføre. Det kan virke enklare å skrive bokmål, men eg trur det er ein illusjon. Stemma di må du finne samma faen, og bokmålsordboka kjem ikkje til å gjere det for deg.

Intelligente mennesker velger nynorsk

Det er gjort ei stor målformundersøking i Noreg som viser at ein del elevar i nynorske skular strategisk velger bokmål som hovudmål for å få betre karakterar i både hovudmål og sidemål. Dette har fått mykje merksemd i hovudstadspressa, som tolkar tala som ein «flukt frå nynorsken». Mindre kjent er det at samme undersøking viser ein klår overvekt av intelligente, språkføre og høgtutdanna vaksne som velger nynorsk som målform i blåggane sine.

Nei, det er ikkje det. Men om eg var svensk, kunne eg ha kalla research for forskning, og om eg var sosialantropolog var det nok å lese seks blåggar for å trekke ein konklusjon.

Eg har berre merka meg at Fjordfitte både driv lesarsørvis og øver seg på nynorske overskrifter.